مالیات بر زمین (خراج) قبل از اسلام نیز در تمدن های بشری سابقه داشته است و حکومتها برای تامین منابع مالی دولت ؛ به این مالیات توجه داشته اند. در تمدن اسلامی نیز ؛ خراج جایگاهی داشته که عوائد زیادی را برای حکومت به ارمغان می آورده است.

در این تحقیق سعی شده بعد از مفهوم شناسی خراج ؛ به سابقه آن در دو تمدن بزرگ قبل از اسلام؛ یعنی تمدن ایران و تمدن روم ؛ پرداخته شود و نظام خراج در این تمدن ها بیان شود. بنا بر آنچه در کتب تاریخ آمده ؛ این امر می تواند اقتباس نظام مالیاتی تمدن اسلامی را از تمدن های قبل نشان دهد چنانکه نظام خراج در عهد خلیفه دوم با همان نظام درعهد انوشیروان مقایسه شده و استمرار نظام اداری آن با همان نظام ؛ کارمندان(تاحد امکان) و حتی زبان تنظیم دفاتر؛ به عنوان شاهدی بر این مدعا ی ذکر شده است. بعد از ذکر تاریخچه خراج در تمدن های بزرگ قبل از اسلام؛ به تفکیک ؛ دوران تمدن اسلامی از عهد رسول االله صلی االله علیه و آله و خلفا ؛ و سپس حکومت بنی امیه و در نهایت حکومت بنی عباس تا نیمه قرن سوم بررسی شده است و مسائل خراج در این زمان ها با توجه به منابع در دسترس بیان شده است. البته در بخش حکومت بنی عباس ؛ به علت تعطیلات ؛ تنها کتابی که در اختیار نگارنده بود؛ کتاب الریس بود بر خلاف بخش های قبل که منابع دیگری هم بود.

مفهوم خراج

برای بررسی مفهوم خراج ؛ در لغت باید گفت که در لسانالعرب آمده است:»الخرج والخراج واحد و هو شی یخرجه القوم فی السنه من مالهم بقدر معلوم «…خرج و خراج یکسان دانسته شده است و از قول زجاج نقل شده که او گفته: خرج مصدر است و خراج اسم است برای چیزی که خارج میشود و درمیآید در توضیح آن آمده است که میزان معینی درآمد است که سالانه مردم از مالشان خارج می کنند. و خراج، به معنی مالیات است که به گونه اخراج و اخاریج و اخرجه، جمع بسته میشود البته برخی صاحب نظران بر آنند که خراج به معنای مالیات بر زمین بعد از زمان خلیفه دوم مرسوم شده است زیرا آشنایی مسلمین با نظام خراجی بعد از فتح ایران حاصل شد و قبل از آن، نه تنها آنها از نظام مذکور، در اراضی پیروی نمیکردند بلکه آن را هم نمیشناختند. مسلمین قبل از فتح ایران، نه تنها از وجود چنین نظام و فواید آن اطلاع نداشتند بلکه از به کار رفتن کلمه خراج در مالیات بر اراضی هم بیاطلاع بودند.

البته ابن منظور در ذیل ماده خراج ؛ با رویکرد لغوی خود؛ به خراج به معنای مالیات بر زمین در زمان عمر اشاره کرده و خراجی را که عمر تاسیس کرد ؛ بیان داشته و آن را به معنای »غله« دانسته است ؛ چرا که کشاورزان ملزم بودند بر اساس مساحت ؛ به حکومت؛ غلات بپردازند.